Karpiński Stanisław (1870–1943), bankowiec, minister skarbu, prezes Banku Polskiego. Ur. 23 X w Raduczu w woj. warszawskim. Ojciec jego Feliks przez szereg lat zarządzał dobrami hr. W. Krasińskiego, a następnie sam został właścicielem ziemskim. Matka, Maria z Grabowskich, była córką Konstancji Gładkowskiej, śpiewaczki operowej. K. ukończył szkołę realną we Włocławku, następnie szkołę handlową w Warszawie i uniwersytet w Lipsku (ekonomia). Pracę zawodową rozpoczął w r. 1893 jako urzędnik w Banku Handlowym w Warszawie. Pracował tu przez 3 lata. Równocześnie w r. 1896 współpracował w wydawanym przez Z. Wasilewskiego narodowodemokratycznym „Głosie”. W r. 1897 został przeniesiony do oddziału Petersburskiego Banku Handlowego w Warszawie. Stopniowo awansował tam aż do stanowiska prokurenta. W czasie pobytu w Rosji pisywał artykuły do fachowej prasy giełdowej oraz opublikował książkę pt. Zasady działalności banków (1898). Pod koniec 1909 r. Adam Rząd, z którym K. był zaprzyjaźniony, zaproponował mu rezygnację z dotychczasowego zajęcia i współpracę przy organizacji Banku Towarzystw Spółdzielczych w Warszawie. Instytucja ta miała poważne znaczenie dla ruchu spółdzielczego w Król. Pol., gdyż zapewniając mu oparcie finansowe, w pewnym stopniu umożliwiała uniezależnienie się od kontroli rządu. W Królestwie było to szczególnie istotne wobec tego, że władze rosyjskie nie dopuszczały do tworzenia autonomicznych związków rewizyjnych, a zwłaszcza ogólnokrajowego związku patronackiego. Wszystkie te funkcje zastępczo miał spełniać organizowany bank, uruchomiony ostatecznie w r. 1910. K. objął w nim stanowisko naczelnego dyrektora. Do wybuchu pierwszej wojny światowej bank pod jego kierownictwem poważnie się rozwinął. Dopiero ewakuacja Rosjan i zajęcie Królestwa przez Niemców spowodowały zahamowanie działalności banku.
W latach pierwszej wojny światowej K., wobec znacznie mniejszych obowiązków w banku, zaangażował się w pracy społecznej. Został we wrześniu 1914 r. skarbnikiem Centralnego Komitetu Obywatelskiego i funkcję tę pełnił przez 11 miesięcy. Starał się tu walczyć z rozrzutnym szafowaniem pieniędzmi przez komitet. Po rozwiązaniu komitetu rozpoczął wykłady bankowości dla urzędników bankowych i studentów (wydał je następnie w r. 1916, pt. Wykłady o bankowości). Wygłaszał wiele odczytów o sprawach pieniężnych podczas wojny i publikował na ten temat artykuły w miesięczniku „Siła”. W lipcu 1916 r. został z ramienia Narodowego Komitetu Wyborczego wybrany do Rady Miejskiej Warszawy. Rada wybrała K-ego do Zarządu Miasta, w którym powierzono mu kierownictwo sprawami finansów. W walce o zrównoważenie budżetu miejskiego napotkał K. na poważne trudności. W marcu 1917 r., wobec rozbieżności poglądów na tym tle z innymi radnymi, podał się do dymisji, która została przyjęta. Ugrupowanie narodowe zaproponowało wysunięcie jego kandydatury na posła do Rady Stanu z Łęczyckiego, ale K. odmówił. Był bowiem przeciwnikiem współpracy z Niemcami, licząc na odbudowę Polski w wyniku zwycięstwa Ententy.
Pod koniec wojny K. zajął się opracowywaniem zasad gospodarki finansowej Polski po wyzwoleniu. Wydał w r. 1918 broszurę pt. Projekt ustawy Banku Polskiego w związku ze sprawą waluty, w której zaktualizował pewne tezy swej wcześniejszej pracy O bankowości w Polsce dzisiaj i jutro (1915). Postulował w niej oparcie przyszłej waluty polskiej, wobec braku złota w kraju, na walutach państw zaborczych obiegających na ziemiach polskich. Opracował też projekt organizacji Banku Komunalnego oraz przewodniczył w obradach specjalnej komisji dla spraw organizacji finansów komunalnych. Bezpośrednio po odzyskaniu przez Polskę niepodległości K. został mianowany dyrektorem Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej (PKKP), instytucji, która na terenie okupacji niemieckiej pełniła funkcje banku emisyjnego. Obok kierowania działalnością PKKP, przygotowywał przekształcenie jej w Bank Polski. Ustąpił z tego stanowiska i 4 IV 1919 r. objął na wniosek ministra spraw wewnętrznych, S. Wojciechowskiego, urząd ministra skarbu.
Był to okres dla gospodarki skarbowej państwa wyjątkowo trudny. Przy ogromnych wydatkach skarb nie posiadał odpowiednich dochodów i opierał swą działalność na emisji banknotów. K. nie był jednak skarbowcem, ale bankowcem. Dlatego też prawie całą uwagę zwrócił na sprawy walutowe, mimo że w tym okresie miały one charakter bardziej drugorzędny. Zgłosił Sejmowi m. in. projekty ustaw o statucie Banku Polskiego (jako instytucji państwowej, a nie spółki akcyjnej), o wymianie znaków pieniężnych i organizacji władz skarbowych. Nie udało mu się jednak przeprowadzić ich do końca przez Sejm. Koncentrując całą uwagę na przygotowywaniach do wymiany obiegających pieniędzy na złote, zbyt mało uwagi poświęcał kwestiom zwiększenia dochodów skarbu państwa. M. in. storpedował uchwaloną już uprzednio przez Sejm ustawę o stemplowaniu banknotów obiegających w Polsce, które miało być związane z pożyczką przymusową i mogło dostarczyć skarbowi pewnych środków finansowych. Licząc, że wymiana pieniędzy będzie mogła być przeprowadzona szybko, bezpodstawnie upatrywał w niej źródło rozwiązania zasadniczych trudności finansowych państwa. Nie zapewnił jednak wydrukowania w odpowiednim czasie nowych banknotów i cała sprawa wymiany tym samym upadła. K. w pewnym stopniu zalegalizował bezczynność podatkową rządu, gdyż głosił tezę, że dopóki państwo nie ma ustalonych granic i jego życie gospodarcze nie jest ustabilizowane, dopóty nie można przeprowadzić żadnego planu gospodarki skarbowej. Na dodatek, jego działalność – jako człowieka z Królestwa – sabotowana była przez podległy mu aparat Min. Skarbu, składający się w przeważającej mierze z Galicjan. Rozporządzenia wykonawcze do ustaw podatkowych wychodziły np. z ministerstwa z opóźnieniem kilkumiesięcznym.
W dn. 31 VII 1919 r. K. podał się do dymisji i wrócił na stanowisko dyrektora Banku Towarzystw Spółdzielczych. W lutym 1920 r. został wybrany prezesem Związku Banków. Główną uwagę skoncentrował tu na walce z nadmierną, w stosunku do rzeczywistych potrzeb kraju, liczbą nowo powstających banków. Równocześnie objął prezesurę w Syndykacie Przekazowym Banków, zawiązanym dla skoncentrowania przekazów napływających ze Stanów Zjedn. A. P., oraz prezesurę w Komitecie Giełdowym. Pod koniec 1922 r. banki zaproponowały K-emu wysunięcie jego kandydatury do Senatu z listy Związku Ludowo-Narodowego (ZLN). W wyborach w dn. 12 XI 1922 r. K. przeszedł w okręgu łódzkim. W Senacie brał udział w pracach Komisji Skarbowo-Budżetowej i w jej imieniu był referentem szeregu ustaw finansowych. Mimo że należał do klubu ZLN, w wielu wypadkach nie akceptował jego posunięć, a szczególnie przyznawania priorytetu politycznym interesom endecji przed ogólnogospodarczymi interesami państwa. W niektórych wypadkach wyłamywał się z dyscypliny narzuconej przez Klub ZLN. Równocześnie, jako były minister skarbu, brał udział w naradach organizowanych w r. 1923 przez prezydenta S. Wojciechowskiego, których celem było opracowanie metod naprawy skarbu i waluty. W naradach tych, jako jedyny fachowiec-bankowiec, popierał koncepcje W. Grabskiego. Dlatego ten, po objęciu teki premiera i ministra skarbu pod koniec 1923 r., powołał K-ego w styczniu 1924 r. na przewodniczącego Komitetu Organizacyjnego Banku Polskiego. Po opracowaniu statutu – przy czym upadła koncepcja K-ego, aby Bank Polski zorganizować jako instytucję państwową, a nie spółkę akcyjną – Grabski powierzył mu również stanowisko prezesa Rady Nadzorczej PKKP. W związku z tym K. ustąpił ze Związku Banków, Syndykatu Przekazowego i Giełdy Pieniężnej, a w Banku Towarzystw Spółdzielczych wziął urlop. Dn. 29 III 1924 r. K. został mianowany na pięć lat prezesem Banku Polskiego i równocześnie ustąpił ze wszystkich innych stanowisk (m. in. złożył mandat senatorski).
Dzięki jego energii i niecofaniu się nawet przed bardzo silnym naciskiem na sfery gospodarcze, udało mu się zgromadzić niezbędny kapitał akcyjny w wysokości 100 milionów zł. K. czuwał, aby Bank Polski, mimo że miał formę spółki akcyjnej, nie był wykorzystywany przez jakąkolwiek prywatną grupę kapitałową dla jej własnych celów. Stąd m. in. wynikały zadrażnienia między nim a Lewiatanem (Centralnym Związkiem Polskiego Przemyślu, Górnictwa, Handlu i Finansów). Swoje credo w sprawie zadań Banku Polskiego wyłożył K. następująco: «Postanowiłem stale występować przeciwko mniemaniu, jakoby w postaci Banku Polskiego powstała zwyczajna prywatna spółka akcyjna… Bank Polski został powołany przez naród i jemu tylko ma służyć». Dla K-ego nie był to bynajmniej frazes. Pod jego kierownictwem bank bardzo poważnie się rozwinął. Przez długi czas K. ściśle współpracował z ministrem skarbu Grabskim, dążąc do utrzymania kursu złotego. Dopiero w listopadzie 1925 r., gdy w związku z wyczerpywaniem się zapasów walutowych Banku Polskiego K. odmówił dalszej interwencji giełdowej na rzecz podtrzymywania złotego, doszło między nimi do ostrego spięcia. Mediacji w sporze podjął się prezydent Wojciechowski, ale K. nie odstąpił od swej decyzji, wobec czego Grabski podał się do dymisji. Grabski po ustąpieniu z rządu ostro atakował K-ego, twierdząc, że postępowanie jego było błędne i nie uzasadnione realną sytuacją Banku Polskiego. K. odpowiedział mu 24 V 1927 r. w specjalnym liście otwartym. Do dziś trudno ocenić, kto w tym sporze miał rację.
K. był zdecydowanym przeciwnikiem dopuszczenia kapitału obcego do Banku Polskiego. Występował również stanowczo przeciwko uzależnieniu banku od wpływów rządu. Spowodowało to jego ostre konflikty z sanacją. Piłsudski uważał bowiem, że Bank Polski powinien być ściśle podporządkowany rządowi. Dlatego w r. 1929, gdy upłynęła kadencja K-ego na stanowisku prezesa Banku Polskiego, nie została ona już przedłużona. Po odejściu z Banku Polskiego K. nie podjął już pracy zawodowej. W tym okresie wydał w r. 1930 zbiór listów rodzinnych pt. Z przeżyć i wrażeń wieśniaka (1855–1911), a w 1931 swój pamiętnik pt. Pamiętnik dziesięciolecia 1915–1924. Ożeniony był z Jadwigą z Józefowiczów. Zmarł 24 XII 1943 r.
W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7 (fot.); – Karpiński Z., Bank Polski 1924–1939, W. 1958 s. 15–7, 19, 26, 30, 50, 207, 210; Krzyżanowski A., Polityka i gospodarstwo, Kr. 1931; Landau Z., Plan stabilizacyjny 1927–1930, W. 1963; tenże, Polskie zagraniczne pożyczki państwowe 1918–1926, W. 1961; Lubowicki J., Polityka podatkowa Polski, P. 1927 s. 30; Nowak H., Bankowość w Polsce, W. 1932 I; Próchnik A., Pierwsze piętnastolecie Polski Niepodległej, W. 1957; Taylor E., Inflacja polska, P. 1926; Tomaszewski J., Stabilizacja waluty w Polsce, W. 1961; Zieliński W. E., Nasi ministrowie skarbu i błędy ich polityki w oświetleniu danych urzędowych (1918–1925), W. [b. r.] s. 17–8; – Biliński L., Wspomnienia i dokumenty, W. 1925 II; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1961 II; Grabski W., Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej, W. 1927; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny, Wyd. 2., Lw. 1937; K. S., Bank Polski, Przemysł i Handel 1918–1928, W. 1928 s. 67–71; tenże, Bank Polski w 1928 r. i jego pięciolecie, „Przemysł i Handel” 1929 s. 407–8; tenże, Dziesięciolecie bankowości, Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, s. 1111–1113 (fot.); Seyda M., Polska na przełomie dziejów, P.–W. 1927 I; Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu z dn. 22 V 1919 ł. 4–18, 4 VI 1919 ł. 4–10, 6 VI 1919 ł. 4–11, 18 VI 1919 ł. 13–8, 2 VII 1919 ł. 4–23, 15 VII 1919 ł. 5–57, 16 VII 1919 ł. 3–79, 17 VII 1919 ł. 3–33; Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Senatu z dn. 2 III 1923 ł. 15–8 i 39–40, 9 III 1923 ł. 8 i 24–5, 16 III 1923 ł. 11–9, 22 III 1923 ł. 13–4, 1 V 1923 ł. 4–5, 23 VI 1923 ł. 3–4, 4 VII 1923 ł. 4–5 i 9–10, 8 VIII 1923 ł. 26–7, 11 VIII 1923 ł. 8–18 i 50–4, 26 IX 1923 ł. 36–40, 24 X 1923 ł. 12–6, 14 XI 1923 ł. 6–7, 5 XII 1923 ł. 16–7, 6 XII 1923 ł. 8–18, 10 I 1924 ł. 24–31; Wierzbicki A., Wspomnienia i dokumenty, W. 1957 I 622–4; Wspomnienia działaczy spółdzielczych, W. 1963; – „Gaz. Warsz.” 1924 nr z 24 VI; „Monitor Pol.” 1919 nr z 5, 7, 10, 15, 28 IV i 1 VIII; – AAN: Zespół Bank Polski, t. 70 (Protokoły posiedzeń Rady Banku Polskiego), Protokoły posiedzeń Rady Ministrów z okresu kwiecień–lipiec 1919; Arch. Min. Spraw Zagran.: Wasz. w 134, Listy polecające; B. Narod.: Kirkor-Kiedroniowa Z., Wspomnienia, t. III k. 190 (rkp.), Rataj M., Dzienniki, t. II k. 199 (rkp.); Autobiografia w posiadaniu Red. PSB; – Informacje bratanka, Zygmunta Karpińskiego.
Zbigniew Landau